Nieuwe ontmoetingen | KMSKA (2023)

Catharina, David, Mattheus, Peter Paul, Jacob, Neptunus, Amphitrite, Silenus en Hendrik zijn nieuw in het museum. Kom jij hen bezoeken? We kunnen ook een zelfontmoeting regelen, als je jezelf eens in het blauw en een beetje vervormd wil tegenkomen. Hoe? Lees hier het verhaal over onze nieuwe bruiklenen.

Sinds de heropening van het KMKSA in september 2022 zie je in het museum tal van bruiklenen van andere musea en privéverzamelaars. Het is een manier om meer vrouwen te tonen, bepaalde thema’s uit te diepen of te actualiseren met hedendaags werk.

De huidige presentatie is bovendien niet statisch. Af en toe reizen kunstwerken naar een tentoonstelling elders of verhuizen ze naar het restauratieatelier om daar een behandeling te krijgen. Die werken vervangen we meestal tijdelijk door werk uit eigen collectie in depot.

En zo nu en dan breidt de collectie uit met een heel aantal extra topstukken. Zo sloot het Rubenshuis voor verbouwing, een verhaal dat we goed kennen. Het Rubenshuis wil zijn topstukken graag zichtbaar houden, en leent aan het KMSKA zes werken uit die onze collectie mooi aanvullen. En alsof dat nog niet genoeg is, voegen we nog drie werken toe uit privéverzamelingen. Maak kennis met:

1. Catharina van Alexandrië en David

Artemisia Gentileschi (1593-1653) is heel duidelijk over haar ambities: ze wil behoren tot de top van Europese kunstenaars. De powervrouw van de Italiaanse barok weet tijdens haar leven dat doel te bereiken met grote opdrachten van vorsten, edelen en kerken. In de jaren 1970 groeit ze uit tot een feministisch icoon. Die faam is traag maar zeker blijven groeien tot ze vandaag voluit erkend wordt als internationaal gerenommeerd kunstenaar. Het KMSKA kan niet één, maar twee schilderijen tonen van Gentileschi: Heilige Catharina van Alexandrië en David en Goliath.

Heilige Catharina van Alexandrië is een kluifje naar de hand van Artemisia. De kunstenares is vooral bekend van haar sterke vrouwen zoals de Bijbelse Judith, de Romeinse Lucretia, de Egyptische Cleopatra en...de heilige Catharina. Deze populaire heilige weet haar omgeving te verstommen met haar kennis, maar de Romeinse keizer Maxentius was geen fan van haar christelijke overtuiging. Uiteindelijk laat hij haar onthoofden. Artemisia Gentileschi weet met veel empathie bekende personages te schilderen als de levensechte mensen die ze waren voor ze heilig of beroemd werden. Ze doet niet aan tierlantijnen, ze legt de nadruk op wat er in haar personages omgaat. Haar Catharina kijkt vertwijfeld rond. Door de jonge vrouw te isoleren en op haar in te zoomen kunnen we ons beter inleven in haar emoties.

Hetzelfde geldt voor de Bijbelse David. Hoewel de toekomstige koning van de Israëlieten net de reus Goliath versloeg, toont Artemisia hem niet als overwinnaar. We zien hem als nog jonge herdersjongen die wat overdonderd lijkt door zijn overwinning. Met het net afgehakte hoofd van Goliath in de hand. In zaal Macht hangt het schilderij laag, waardoor het voelt alsof je zó in gesprek kan gaan met David.

2. De heilige Mattheus

Ook de apostel Mattheus is bij Anthony van Dyck (1599-1641) een eerder bedachtzame jonge man. Toch sluimert onder die behoedzame aanblik de intensiteit van zijn overtuiging, zelfs met de dreiging van een mogelijke marteldood. De zwier waarmee Anthony zijn penseel hanteert benadrukt de innerlijke kracht van zijn apostel. Deze was deel van een reeks van dertien – inclusief Jezus - die Van Dyck tussen 1618 en 1620 schildert. Eerder al had Anthony’s leermeester Rubens zo’n reeks gemaakt voor de hertog van Lerma. Van Dyck kan zich in het atelier van Rubens dus volop laten inspireren.

In 1914 koopt de Duitse kunsthandelaar Julius Böhler de reeks en verkoopt ze apart aan musea over de hele wereld. Nog slechts acht werken blijven er over. Mattheus kwam recent via een legaat bij de Koning Boudewijnstichting. Die bekostigde de restauratie en zorgde dat het schilderij tot voor kort te zien was in het Rubenshuis. En nu dus in het KMSKA, in zaal Schetsen, naast een ander hoofd van Van Dycks makelij.

3. Peter Paul Rubens

Nu het Rubenshuis gesloten is, kan je Peter Paul Rubens (1577-1640) komen groeten in de Rubenszaal van het KMSKA. Het museum mocht het bekende zelfportret van Rubens lenen. En waar kon het KMSKA dit werk beter hangen dan tussen andere iconische werken van de meester? Peter Paul schildert slechts vier zelfstandige zelfportretten, waarin hij zichzelf als heer afbeeldt. Met de aankoop van het werk in 1972 wordt het Rubenshuis het enige Belgische museum met een zelfportret. En groeit het uit tot een symbool van de stad Antwerpen. Tussen 2017 en 2018 restaureerde het Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium (KIK) het zelfportret waarbij de restauratoren de originele verflaag blootleggen. En zo kom je weer heel dicht bij Peter Paul zelf, die zich in dit zelfportret tot jou als kijker richt. Met een open, onderzoekende, en toch zachtmoedige blik. Als outfit kiest hij een zwart wambuis. Door de splitten heen kan je de lichte kleur van zijn hemd zien. Het enige accessoire is een breedgerande hoed. Ondanks de hoed zie je hier een wat informele en ontspannen Rubens.

4. Jezelf...

...in Untitled van de bekende Brits-Indiase Anish Kapoor (°1954) uit een privécollectie. Het gigantische diepblauwe schijfobject werkt als een spiegel. De hedendaagse kunstenaar speelt graag met de zintuigen van de bezoeker. Door heel specifieke reflecties van licht en geluid destabiliseert Kapoor onze ervaring. Kijken betekent vallen. Anish laat je samen met Alice in een konijnenhol vallen naar een parallelle ruimte. Die transformeert onze vertrouwde, tastbare omgeving. Slokt ze zelfs op? Je ziet jezelf als je voorbij het werk loopt, en tegelijk verlies je de vaste grond, dus ook jezelf. Boven wordt onder. Kapoor beïnvloedt zelfs de tijd doordat de bewegingen omgekeerd lopen. Het enige wat je kan doen is jezelf over te geven aan deze illusie. Het is een beleving op zich, die je anders doet kijken naar de andere werken in zaal Kleur op de hoogste verdieping. Waar Untitled de lichtkoepels vermenigvuldigt en vervormt.

5. Jacob Jordaens

Even rond als Untitled van Anish Kapoor staan de wangen van De doedelzakspeler van Jacob Jordaens (1593-1678) in zaal Vermaak. Of beter, van Jordaens zelf, want de schilder is waarschijnlijk zijn eigen model. Hoe je tegelijk kan doedelzakspelen en jezelf schilderen weten we niet zo goed. We komen zo wel aan bij een derde bruikleen van het Rubenshuis.

Jacob schildert graag volkse taferelen met levensechte personages. Je voelt in zijn werk een oprechte bekommernis voor gewone mensen, die hij met veel inlevingsvermogen en respect schildert. Gelukkig vindt Jordaens rijke burgers die zijn uitbundige voorstellingen vlot aankopen. Als conversatiestuk om over te praten met gasten, bijvoorbeeld. Je ziet wel vaker doedelzakspelers bij de kunstenaar. Bijvoorbeeld in zijn Zoals de ouden zongen, piepen de jongen, dat vlakbij De doedelzakspeler in zaal Overvloed hangt. Jordaens kan schilderijen laten bruisen met een gezellige levendigheid, ook al is De doedelzakspeler alleen met zijn volkse instrument. Misschien vervoegt de muzikant zich ’s nachts wel bij de familie op het andere schilderij?

6. Neptunus en Amphitrite

We blijven bij Jordaens, met een mythologisch tafereel deze keer, en geen kleintje. Neptunus en Amphitrite is goed voor 3m op 2,15m. Tot voor kort hing het, na restauratie, in Rubens’ atelier in het Rubenshuis. Nu kan je het bewonderen in zaal Macht tegenover David en Goliath van Gentileschi.

Als Romeinse god van de zee heeft Neptunus net dat, macht. Met zijn drietand kan hij stormen oproepen, of bedwingen. Jordaens plaats de wat oudere god op een schelpenwagen, ondersteund door dolfijnen. Stuurt Neptunus aan op een storm of is die net gaan liggen? Met een regenboog en oplossende wolken lijkt er beter weer op komst. De vier windblazers in de wolken zien er ondertussen uitgeteld uit. Neptunus’ echtgenote Amphitrite zit wat te wankelen op de schelpenwagen terwijl ze de zwiepende drietand probeert te vermijden. Tussen hen in blaast een liefdesgodje op een schelphoorn. Op de voorgrond ondersteunen tritonen, vismannen, de boel door mee te blazen op schelpen of de wagenschelp van Neptunus stabiel te houden. Restaurator Marc Leenaerts ontdekte dat Jordaens het oorspronkelijke doek aan beide zijden vergrootte. De triton aan de rechterzijde stond oorspronkelijk rechtop, maar kreeg een andere positie om de driehoekige compositie te versterken. Je ziet de overschilderde triton nog als een soort geest uit de zee rijzen.

7. Silenus

Uit het Rubenshuis komt nog een werk met mythologische wortels. Geen schilderij, maar een reliëf van de Brusselse François Duquesnoy (1597-1643). Diens vader is de bedenker van Manneke Pis. Beeldhouwen zit hem in het bloed en ook zijn broer maakt sculpturen. In de Slaap van Silenus laat François de oude Silenus zijn roes uitslapen. Bij de Romeinse dichter Vergilius is hij de leermeester en compagnon van de wijngod Bacchus. Veel rust is hem niet gegund. Een horde vrolijke saters, putti en een nimf komen hem en zijn ezel plagen. Duquesnoy heeft iets met putti. Hij maakt van de mollige engelachtige kindjes (of hun hoofdjes) standaardtypes. Het valt ook Rubens op, aan wie de beeldhouwer afgietsels van putti stuurt. De putti vinden hun weg naar het werk van Rubens.

Het thema van de dronken Silenus is in de 17de eeuw erg populair als symbool van overdaad, we zien het ook terug bij Rubens. Behalve de drukke bedrijvigheid valt de Slaap van Silenus op door de blauwe kleur van de achtergrond. Dat is lapis lazuli, een halfedelsteen die vooral in het huidige Afghanistan gewonnen wordt en in de 17de eeuw duurder is dan goud. François Duquesnoy mag Silenus beeldhouwen voor kardinaal Barberini, de latere paus Urbanus VIII, dus mag het wat kosten. Later belandt het reliëf in de verzameling van de Spaanse koning Filips IV.

8. Hendrik IV

Op het laatste schilderij uit het Rubenshuis zie je ene Hendrik tijdens een succesvolle werkdag op het slagveld bij Ivry in Normandiê. Niet veel later mag de gehelmde prins op het witte paard zich koning Hendrik IV van Frankrijk noemen (1553-1610). Het werk past dus prima in zaal Macht.

Peter Paul Rubens maakt het tafereel in 1630 op vraag van de weduwe van de koning, Maria de’ Medici. Zij wil graag haar nieuwe woonst, het Palais du Luxembourg opvrolijken met twee reeksen van 24 taferelen waarin haar overleden man de hoofdrol speelt. Hendrik IV was een van de meest populaire vorsten in de geschiedenis van Frankrijk. Hij ziet de gevolgen van de lange burgeroorlog tussen protestanten en katholieken en maakt er komaf mee. Tijdens zijn regering installeert hij een grote godsdiensttolerantie. Bovendien vindt hij het belangrijk dat elk boer wekelijks een kip kan eten. Dankzij zijn bekwaamheid weet hij de welvaart van het land niet te beperken tot de rijken. Niettemin wordt hij vermoord. Huwelijken in de hoogste rangen zijn vaak een strategische zet eerder dan liefde. Maar sinds Maria de’ Medici haar nieuwe huis wil vullen met beelden van haar overleden echtgenoot, moet Hendrik IV toch echt haar hart gewonnen hebben. De’ Medici bezoekt Rubens zelfs persoonlijk in zijn huis aan de Wapper voor de opdracht. Helaas blijft het werk onafgewerkt. Tegen de tijd dat Rubens zich aan dit tafereel kan zetten, rommelt het weer aan het Franse hof.